تقسیم قرآن بر اساس سورهبخشبندیهای قرآن از جهات گوناگون و به لحاظ‌های متفاوت را تقسیمات قرآن می‌گویند. یکی از این تقسیمات، تقسیم قرآن بر اساس سوره و سرآغاز سوره‌ها می‌باشد. سوره‌ها از این نظر به مقطّعات، مسبّحات، حامدات، اقسام، سُور قُل، مخاطبات و زمانیات تقسیم شده‌اند. ۱ - مقطعات۲۹ سوره قرآن با حروف تهجّی شروع شده‌اند که به آن‌ها سوره‌های «مقطّعات» گفته‌اند. به این حروف مقطعه گفته‌اند، چون هر یک جدا جدا خوانده می‌شود. این حروف با احتساب مکرراتش ۷۸ حرف و با حذف مکرراتش ۱۴ حرف یعنی نصف حروف الفباست که برخی اهل ذوق با ترکیب آن، جمله «علیٌ صراطُ حقٍّ نُمْسکه» را ساخته‌اند. [۱]
البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۵۵ - ۲۶۷.
این ویژگی گر چه لطیف است لیکن با این‌گونه روش‌ها نمی‌توان عقاید و مبانی دینی را ثابت کرد. [۲]
تسنیم، ج ۲، ص ۶۷.
به آن‌ها «حروف نورانی» نیز گفته شده است. [۳]
شرح الاسماء، ص ۵۳؛ الحروف النورانیه.
سوره‌های مقطعات عبارت‌اند از بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سجده که با «الم»، اعراف با «المص»، یونس، هود، یوسف، ابراهیم و حجر با «الر»، رعد با «المر»، مریم با «کهیعص»، طه با «طه»، یس با «یس»، ص با «ص»، فصّلت، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف با «حم»، شوری با «حم عسق» و قلم با «ن» شروع شده‌اند. به ۶ سوره‌ای که با «الم» شروع شده و سوره اعراف که با «المص» شروع شده است سوره‌های «الم» گفته‌اند. [۲۸]
تاریخ قرآن، رامیار، ص ۵۹۶.
[۲۹]
تاریخ جمع قرآن، ص ۲۲۳.
برخی به تمام ۱۳ سوره‌ای که حروف مقطعه آن‌ها «الم» یا دو حرف اول حروف مقطعه آن‌ها الف و لام است سوره‌های «الف لامات» گفته‌اند. [۳۰]
شناخت سوره‌های قرآن، ص ۲۲.
برخی از سلف سوره‌های «الم» را میادین (جمع میدان) و سوره‌های «الر» را بساتین (جمع بستان: باغ) قرآن دانسته‌اند. [۳۱]
جمال القرّاء، ج ۱، ص ۱۷۸ - ۱۷۹.
به سه سوره شعراء، نمل و قصص «طواسیم» یا «طواسین» [۳۲]
غرائب القرآن، ج ۱، ص ۳۳.
و به ۷ سوره‌ای که با «حم» شروع می‌شود «حوامیم» یا «حامیمات» یا «ذوات حم» [۳۴]
لسان العرب، ج ۳، ص ۳۳۸.
[۳۵]
تاج العروس، ج ۸، ص ۲۶۲، «حمم».
یا «آل حم» گفته‌اند. [۳۶]
فضائل القرآن، ص ۲۵۴.
[۳۷]
مفاتیح الاسرار، ج ۱، ص ۱۴۱.
اطلاق «حوامیم» بر این سوره‌ها در روایات متعددی وارد شده است. [۳۸]
المصنّف، ج ۷، ص ۲۰۳.
[۳۹]
فضائل سور القرآن، ص ۳۰۱ - ۳۰۷.
بنا به نقلی از امام صادق (علیه‌السلام) حوامیم ریاحین (گل‌ها) قرآن‌اند و قاری و حافظ باید برای حفظ و تلاوت آن‌ها خداوند را سپاس گویند، [۴۰]
ثواب الاعمال، ص ۲۴۴.
افزون بر این در روایات از این سوره‌ها با عنوان دیباج القرآن [۴۲]
مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۹۷.
[۴۳]
فضائل القرآن، ص ۲۵۵.
(ابریشم قرآن) لُباب القرآن (مغز قرآن) ثمرة القرآن (میوه قرآن) عرائس القرآن [۴۶]
المصنف، ج ۷، ص ۲۰۳.
[۴۷]
بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۲۰۶.
[۴۸]
جمال القراء، ج ۱، ص ۱۷۸ - ۱۷۹.
(عروس‌های قرآن) یاد شده است.۲ - مسبّحاتهفت سوره اسراء، حدید، حشر، صفّ، جمعه، تغابن و اعلی که با تسبیح و تنزیه خداوند شروع شده مسبّحات [۵۰]
تحفة الاحوذی، ج ۸، ص ۱۹۲.
و عرائس قرآن لقب گرفته‌اند. [۵۱]
جمال القراء، ج ۱، ص ۱۷۹.
برخی بدون احتساب سوره اسراء سوره‌های مسبّحات را ۶ سوره دانسته‌اند. [۵۲]
عون المعبود، ج ۴، ص ۱۹۳.
[۵۳]
السنن الکبری، ج ۸، ص ۳۱۲.
ابو عمرو دانی سوره‌های ممتحنه، منافقون و طلاق را از این مجموعه دانسته که ظاهراً وجهی ندارد.۳ - حامداتپنج سوره حمد، انعام، کهف، سبأ و فاطر با حمد و ستایش خداوند آغاز شده که به آن‌ها «حامدات» گفته‌اند. [۵۵]
تاریخ جمع قرآن، ص ۲۲۴.
این سوره‌ها به مقاصیر (رواق، ایوان یا شبستان‌ها) قرآن لقب گرفته‌اند. [۵۶]
جمال القراء، ج ۱، ص ۱۷۹.
زرکشی می‌گوید: ۱۴ سوره با ثنای پروردگار شروع شده که ۷ سوره آن یعنی ۵ سوره حامدات و دو سوره فرقان و ملک در بردارنده صفات ثبوتیه پروردگار و ۷ سوره دیگر (مسبّحات) در بردارنده تنزیه و صفات سلبیه پروردگارند و این مطلب سرّ عظیمی از اسرار پروردگار است. [۵۷]
البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۵۴.
همو ۱۵ سوره صافّات، ذاریات، طور، نجم، مرسلات، نازعات، بروج، طارق، فجر، شمس، لیل، ضحی، تین، عادیات و عصر را از گروه سوره‌هایی معرّفی می‌کند که با قسم آغاز شده‌اند. وی دو سوره قیامت و بلد را از ۲۳ سوره‌ای شمرده است که با جمله خبری آغاز شده است؛ [۵۸]
البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۶۸.
ولی برخی این دو سوره با ۱۵ سوره پیشین و ۵ سوره یس، ص، دخان، زخرف، ق و ن را که بلافاصله بعد از حروف مقطّعه قسم آمده‌اند با عنوان سوره‌های «اَقْسام» (جمع قَسم) یاد کرده‌اند. [۵۹]
تقسیمات، آمار و شناسنامه سوره‌های قرآن، ص ۱۴.
[۶۰]
تاریخ جمع قرآن، ص ۲۲۴.
۴ - مخاطباتده سوره با ندا شروع شده که مخاطب آن در ۵ سوره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و در دو سوره عموم مردم (ناس) و در سه سوره مؤمنان‌اند. [۶۱]
البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۶۷.
برخی از این مجموعه با عنوان سوره‌های «مخاطبات» نام برده‌اند. [۶۲]
شناخت سوره‌های قرآن، ص ۳۳.
[۶۳]
تقسیمات، آمار و شناسنامه سوره‌های قرآن، ص ۱۷.
۵ - مقولاتشش سوره جنّ، علق، کافرون، توحید، فلق و ناس با امر شروع شده [۶۴]
البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۶۸.
که به ۵ سوره از این مجموعه که با «قُل» شروع شده سوره‌های «قُلْ» یا «مقولات» گفته‌اند. [۶۵]
تاریخ جمع قرآن، ص ۲۲۴.
۶ - زمانیاتهفت سوره واقعه، منافقون، تکویر، انفطار، انشقاق، زلزال و نصر با شرط شروع شده است و به سُور «زمانیات» نام گرفته‌اند. [۶۶]
دانشنامه قرآن، ج ۲، ص ۱۲۶۲.
افزون بر این، سوره‌های دهر، نبأ، غاشیه، شرح، فیل و ماعون با استفهام و سوره‌های همزه و تبّت با نفرین و سوره ایلاف با تعلیل افتتاح شده‌اند. [۶۷]
البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۶۸.
۷ - تقسیم به لحاظ اشتراک در خصوصیاتافزون بر آن‌چه گذشت از مجموعه‌های دیگری نیز در قرآن نه از جهت فواتح آن‌ها بلکه به سبب اشتراک در بعضی خصوصیات دیگر یاد شده که به مناسبت به معرّفی آن‌ها می‌پردازیم: ۷.۱ - عِتاق الاُوَلعِتاق جمع عتیق به معنای قدیم یا ارزشمند و اُوَل جمع اُولی است. به سوره‌های اسراء، کهف، مریم، طه و انبیاء عتاق الاول گفته شده است، [۶۸]
صحیح البخاری، ج ۵، ص ۲۴۰.
[۶۹]
صحیح البخاری، ج ۶، ص ۱۰۱.
زیرا نخستین سوره‌های نازل شده‌اند یا بر سایر سوره‌ها برتری و فضیلت دارند. [۷۱]
فتح الباری، ص ۱۴۹.
[۷۲]
النهایه، ج ۳، ص ۱۷۹.
[۷۳]
تاج العروس، ج ۷، ص ۴.
۷.۲ - ممتحناتبه ۱۶ سوره فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صفّ، جنّ، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم سوره‌های ممتحنات گفته شده است. به اعتقاد برخی این نام‌گذاری از آن روست که سوره ممتحنه در این مجموعه است. [۷۴]
تاریخ قرآن، ص ۳۶۰.
۷.۳ - سوره‌های سجدهدر ۱۴ سوره قرآن ۱۵ آیه سجده وجود دارد که پس از تلاوت آن، سجده واجب یا مستحب است. امامیه و زیدیه در آیات ۱۵ سجده/۳۲؛ ۳۷ فصّلت /۴۱؛ ۶۲ نجم /۵۳ و ۱۹ اقرء /۹۶ سجده تلاوت را واجب می‌دانند [۷۹]
فقه الرضا علیه‌السلام، ص ۸۵؛ الهدایه، ص ۹۵.
[۸۰]
المحلی، ج ۵، ص ۱۰۹.
[۸۱]
موسوعة الفقه الاسلامی، ج ۱، ص ۱۰۱.
و در آیات ۲۰۶ اعراف/۷؛ ۱۵ رعد /۱۳؛ ۴۹ نحل /۱۶؛ ۱۰۷ اسراء/۱۷؛ ۵۸ مریم/۱۹؛ ۱۸ و ۷۷ حجّ /۲۲؛ ۶۰ فرقان/۲۵؛ ۲۵ نمل/۲۷؛ ۲۴ ص /۳۸ و ۲۱ انشقاق /۸۴ سجده تلاوت را مستحب می‌دانند. [۹۳]
شرایع الاسلام، ج ۱، ص ۶۹.
[۹۴]
اشهر المصطلحات فی فن الاداء، ص ۱۵۸.
جمعی از اهل سنت نیز ۱۵ آیه یاد شده را از آیات سجده می‌دانند؛ ولی مذاهب چهارگانه اهل سنت در موارد وجوب و استحباب سجده با هم اختلاف دارند. [۹۵]
الفقه الاسلامی، ج ۲، ص ۱۱۳۷ - ۱۱۳۹.
البته همه آن‌ها در وجوب سجده در ۱۰ آیه متفق‌اند، هر چند در مصادیق آن اختلاف دارند. [۹۶]
موسوعة الفقه الاسلامی، ج ۱، ص ۱۰۱ - ۱۰۳.
به ۴ سوره‌ای که سجده در آن‌ها واجب است سور «عزائم» گفته شده است [۹۹]
العروة الوثقی، ج ۱، ص ۲۸۶.
، افزون بر این به دو سوره بقره و آل عمران «زَهراوان» [۱۰۰]
مسند احمد، ج ۵، ص ۲۴۹.
[۱۰۱]
مسند احمد، ج ۵، ۲۵۱.
[۱۰۲]
صحیح مسلم، ج ۲، ص ۱۹۷.
[۱۰۳]
جوامع الجامع، ج ۱، ص ۱۶۹.
[۱۰۴]
جوامع الجامع، ج ۱، ص ۵۲۰.
[۱۰۵]
جوامع الجامع، ج ۲، ص ۷۹۶.
و به انفال و توبه «قرینتان» [۱۰۷]
معجم علوم القرآن، ص ۲۲۴.
و به فلق و ناس «مُعَوَّذتان» [۱۰۸]
معجم علوم القرآن، ص ۲۷۲.
[۱۰۹]
التمهید، ج ۱، ص ۳۱۴.
گفته شده است.۸ - فهرست منابع(۴) بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق. (۷) البرهان فی علوم القرآن، الزرکشی (م. ۷۹۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۵ ق. (۹) البیان فی عد آی القرآن، ابو عمرو الدانی (م. ۴۴۴ ق.)، به کوشش غانم قدوری، کویت، مرکز المخطوطات و التراث والوثاق، ۱۴۱۴ ق. (۱۲) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ ق.)، بیروت، مکتبة الحیات. (۱۹) تسنیم، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش. (۲۰) تفسیر جوامع الجامع، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق. (۲۴) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر (م. ۷۷۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق. (۳۰) التمهید فی علوم القرآن، معرفت، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق. (۳۱) ثواب الاعمال، الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ ش. (۳۲) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق. (۳۴) الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق. (۳۵) جمال القراء و کمال الاقراء، علی بن محمد السخاوی (م. ۶۴۳ ق.)، به کوشش الزبیدی، بیروت، دارالبلاغة، ۱۴۱۳ ق. (۳۶) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ ق.)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۵۳) صحیح البخاری، البخاری (م. ۲۵۶ ق.)، به کوشش بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۸ ق. (۵۴) صحیح مسلم با شرح سنوسی، مسلم (م. ۲۶۱ ق.)، به کوشش محمد سالم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق. (۵۵) العروة الوثقی، سید محمد کاظم (م. ۱۳۳۷ ق.)، قم، دارالتفسیر، اسماعیلیان، ۱۴۱۹ ق. (۶۰) فضائل القرآن، ابن سلاّم الهروی (م. ۲۲۴ ق.)، به کوشش مروان العطیة و دیگران، دمشق، دار ابن کثیر. (۶۸) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۱ ق. (۷۲) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق. (۷۶) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق. (۸۱) المراسم العلویه، سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. ۴۴۸ ق.)، به کوشش حسینی، قم، مجمع العالمی لأهل البیت، ۱۴۱۴ ق. (۸۲) مستدرک الوسائل، النوری (م. ۱۳۲۰ ق.)، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق. (۸۳) مسند احمد، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ ق.)، بیروت، احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق. (۸۵) المصنّف، ابن ابی شیبة (م. ۲۳۵ ق.)، به کوشش سعید محمد، دارالفکر، ۱۴۰۹ ق. (۸۶) معجم علوم القرآن، ابراهیم محمد الجرمی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۲ ق. (۸۷) مفاتیح الاسرار، الشهرستانی (م. ۵۴۸ ق.)، به کوشش حائری و اذکائی، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ۱۴۰۹ ق. (۹۱) الموسوعة الذهبیه، فاطمه محجوب، قاهرة، دارالغد العربی. (۹۲) موسوعة الفقه الاسلامی، مجلس اعلی مصر، وزارت اوقاف، ۱۴۱۰ ق. (۹۶) النهایه، ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (م. ۶۰۶ ق.)، به کوشش محمود محمد و طاهر احمد، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تقسیمات قرآن، ج۸، ص۴۱۷. |